Gospodarka centralnie planowana to system organizacji gospodarki, którego celem jest zapewnienie równomiernych korzyści dla całego społeczeństwa. W tym modelu gospodarczym, decyzje dotyczące produkcji, alokacji i dystrybucji dóbr i usług podejmuje centralna władza państwowa.

Czym jest gospodarka centralnie planowana?

Podstawowe założenia gospodarki centralnie planowanej

Podstawowym założeniem gospodarki centralnie planowanej jest centralne sterowanie całym procesem produkcji i dystrybucji dóbr i usług. Państwo kontroluje ceny, ilość produkcji, wykorzystywane zasoby, a także alokuje zasoby finansowe.

Cechy gospodarki centralnie planowanej

Gospodarki centralnie planowanej charakteryzują się przede wszystkim centralnym sterowaniem. W tym modelu, władza państwowa decyduje o tym, co ma być wytworzone i w jakiej ilości, a także o tym, jak mają być rozdzielane produkty. Nacjonalizacja zakładów przemysłowych i rolnych oraz przekazywanie ich pod kontrolę państwa to kolejne cechy gospodarki centralnie planowanej. Model ten zakłada również ograniczenie prywatnej inicjatywy i roli rynku w procesie gospodarczym.

Przykład gospodarki centralnie planowanej

Przykładem gospodarki centralnie planowanej jest system gospodarczy stosowany w krajach komunistycznych, m.in. w Związku Radzieckim czy też Chinach. W tym modelu, centralna władza decyduje o produkcji i dystrybucji dóbr i usług, a prywatne przedsiębiorstwa są podporządkowane władzy państwowej.

Jak działa gospodarka centralnie planowana?

Centralnie sterowana gospodarka

W gospodarce centralnie sterowanej, władza państwowa kontroluje nie tylko proces produkcji, ale także dystrybucji produktów. Przykładem takiego systemu może być kontroli cen, które w gospodarce centralnie planowanej były zaniżone w porównaniu do cen rynkowych. Taka praktyka miała na celu stymulowanie popytu i zwiększenie spożycia.

System planowania gospodarczego

Centralna władza państwowa wprowadza plany gospodarcze, w których określa się cel produkcji, alokację zasobów i dystrybucję produktów. Cele te zwykle są wyznaczane na okres co najmniej kilku lat i obejmują sferę przemysłową, rolną, jak i sferę usług.

Realizacja planów gospodarczych

Realizacja planów gospodarczych odbywa się poprzez szereg działań podejmowanych na różnych szczeblach władzy. Najważniejsze z nich to podporządkowanie zakładów pracy planom, zachęcanie pracowników do zwiększenia wydajności i produkcji oraz alokowanie zasobów.

Gospodarka centralnie planowana a gospodarka wolnorynkowa

Różnice między gospodarką centralnie planowaną a wolnorynkową

Największą różnicą między gospodarką centralnie planowaną a wolnorynkową jest sposób organizacji i dystrybucji produkcji. W gospodarce centralnie planowanej, decyzje podejmuje centralna władza państwowa, w wolnorynkowej to rynek i klienci decydują, co ma być produkowane. W gospodarce centralnie planowanej, nie ma prywatnych przedsiębiorstw, a w wolnorynkowej to sektor prywatny odgrywa kluczową rolę.

Zalety i wady gospodarki centralnie planowanej

Jedną z zalet gospodarki centralnie planowanej jest równomierny podział dóbr i usług, ze względu na to, że centralna władza kontroluje proces ich dystrybucji. W tym modelu, nie ma wątpliwości co do tego, co mamy, jak i w jakiej ilości otrzymać. Jednakże, gospodarki centralnie planowanej charakteryzowały się małą efektywnością produkcji, a decyzje podejmowane przez władzę państwową były często zniekształcone przez partyjne układy i korupcję.

Gospodarka centralnie planowana w Polsce

Polska pod rządami komunistów znalazła się w systemie gospodarki centralnie planowanej. W grudniu 1948 r. wprowadzono tzw. „konsolidację wsi”, czyli nacjonalizację gospodarstw rolnych i zachęcanie chłopów do oddawania ziemi państwu. W celu szybkiej odbudowy kraju po II wojnie światowej, konieczne było wprowadzenie gospodarki centralnie planowanej. Jednakże, charakteryzowała się ona niską efektywnością, zaniżonymi cenami płodów rolnych i rozwojem przemysłu wytwórczego.

Rola gospodarki centralnie planowanej w historii

Gospodarka centralnie planowana w okresie stalinizmu

Gospodarka centralnie planowana miała swoje początki w Związku Radzieckim w okresie stalinizmu. Władza centralna wprowadziła nacjonalizację zakładów przemysłowych, w tym przemysłu zbrojeniowego. Władza państwowa stworzyła również instytut planowania gospodarczego, który miał koordynować proces produkcji i alokacji zasobów.

Gospodarka centralnie planowana w socjalizmie

Gospodarka centralnie planowana była kluczowym elementem w ideologii socjalistycznej. Komuniści wierzyli, że centralne sterowanie procesem produkcji i dystrybucji dóbr i usług doprowadzi do efektywniejszego wykorzystywania zasobów oraz zapewni równomierne korzyści dla całego społeczeństwa. Jednakże, w praktyce, gospodarki centralnie planowanej charakteryzowały się zaniżonymi cenami i małą efektywnością produkcji.

Gospodarka centralnie planowana na świecie – przykłady państw

Gospodarki centralnie planowane funkcjonowały nie tylko w krajach postkomunistycznych, ale również w Chinach  i Korei Północnej. W Chinach między 1949 a 1978 rokiem działał system gospodarki centralnie planowanej, zwany też Maoizmem, który w założeniu miał przyspieszyć proces industrializacji i modernizacji kraju. Jego celem było również zaspokajanie potrzeb ludności i likwidacja nierówności społecznych. W praktyce jednak system ten doprowadził do braku innowacji technologicznych i stagnacji gospodarczej.

Po śmierci Mao Zedonga i przejęciu władzy przez Deng Xiaopinga w 1978 roku, doszło do znaczących reform gospodarczych, a system centralnego planowania został zastąpiony gospodarką rynkową. Współczesna gospodarka chińska opiera się na hybrydowym systemie, w którym państwo kontroluje niektóre sektory, a reszta działa na zasadach wolnego rynku. W przypadku Korei Północnej natomiast system gospodarki centralnie planowanej funkcjonuje do dziś i jest to jedna z najbardziej izolowanych i zamkniętych gospodarek na świecie. System ten jest oparty na doktrynie samowystarczalności i państwo kontroluje całą produkcję oraz dystrybucję dóbr i usług. Skutkiem tego jest bardzo niska jakość życia mieszkańców oraz braki w zaopatrzeniu w podstawowe artykuły.

Źródło grafiki: https://unsplash.com/photos/EgN_UZhp1cU